Έμμηνο-μη-παύση
La Loba. Αυτή με τα διορατικά γαλακτερά μάτια μιας μπαμπόγριας. Η παλαιά, η γνώστρια που είναι εντός μας. Το σπίτι της είναι το σημείο μέσα στο χρόνο όπου συναντιούνται το πνεύμα της γυναίκας και το πνεύμα της λύκαινας - το σημείο όπου η σκέψη και τα ένστικτα σμίγουν, όπου η βαθύτερη ζωή της γυναίκας τροφοδοτεί την κοσμική ζωή της..
Αφήνω το βιβλίο κάτω και κοιτώ την απεικόνιση μιας γυναίκας στην εμμηνόπαυση από την Anu D που ξέβρασε το ρεύμα των πρόσφατων αναζητήσεών μου στο διαδίκτυο. Δείχνει εξουθενωμένη ενώ κάθεται μπροστά σε έναν ανεμιστήρα προς αναζήτηση ανακούφισης. Παραδομένη στην ιδρωμένη ταλαιπωρία, ακουμπά στο χέρι της κι ατενίζει την περιστρεφόμενη έλικα να γεννά μια κάποια δροσιά. Άραγε τι κρύβεται μέσα στην ομίχλη του μυαλού της;
Μια εικόνα αναπάντεχα χρωματιστή αν αναλογιστούμε την πληθώρα των απεικονίσεων των εμμηνοπαυσιακών γυναικών στη σφαίρα του www. Τι σχέση αλήθεια έχουν αυτές οι εικόνες με τη La Loba, με τη γριά όπως την περιγράφει η Clarrissa Pincola Estés στο απόσπασμα από το βιβλίο της που διάβαζα πριν λίγο; Ποια είναι η άγρια γυναίκα που έχει κατακτήσει τη γνώση; Βλέπω ένα κάποιο θλιβερό απομεινάρι ή είναι ιδέα μου;Τι απέγινε το πνεύμα της λύκαινας;
Θυμάμαι την πρώτη φορά πριν μερικούς μήνες που ξύπνησα νομίζοντας ότι κάποιος με καταβρέχει με λάστιχο που φτύνει ζέστη…
Μια γρήγορη αναζήτηση στη κουζίνα μπροστά στο ανοιχτό παράθυρο, με ποτήρι παγάκια στο ένα χέρι και κινητό στο άλλο, με οδήγησε σε ένα quote της Germaine Greer για το φθινόπωρο της ζωής των γυναικών:
Autumn can be golden, milder and warmer than summer, and is the most productive season of the year.
…Το φθινόπωρο μπορεί να είναι χρυσαφένιο, πιο ήπιο και πιο ζεστό από το καλοκαίρι, και είναι η πιο παραγωγική εποχή του χρόνου…
Μάλιστα. Δεν είχα σκεφτεί ποτέ το φθινόπωρο με αυτόν τον τρόπο. Ούτε την εμμηνόπαυση φυσικά.
Το βιβλίο της Greer για την εμμηνόπαυση εκδόθηκε πρώτη φορά το 1991 - σκέφτομαι μια γυναίκα να τολμά να μιλά με αυτόν τον τρόπο για το θέμα στις αρχές των 90s. Το αντιπαραβάλω με την ανάμνηση της μητέρας μου και των φιλενάδων της να διανύουν αυτή τη φάση στη ζωή τους και μάλιστα αρκετά χρόνια μετά το 1991. Ιδρωμένες, να ξεφυσούν καρτερικά ανεβοκατεβάζοντας βεντάλιες και μιλώντας χαμηλόφωνα υπό τα περιπαιχτικά χαμογελάκια των συντρόφων τους. Εκνευρίζομαι. Και ζεσταίνομαι. Ξανά.
Σοβαρά τώρα, κάπως έτσι δεν εικονοποιούμε πολλές φορές τη λέξη εμμηνόπαυση; Γυναίκες που κοκκινίζουν, ασφυκτιούν μα δε μιλούν, κάνουν πως δε συμβαίνει, χαμογελούν μηχανικά ή πολλές φορές ξεσπούν σε γέλια μέχρι δακρύων στα πειράγματα που ξεστομίζουν αρσενικοί - κι όχι μόνο βέβαια - οικείοι τους για την ‘κλιμακτήριο’. Μόνο που τα δάκρυα τους δεν είναι ακριβώς δάκρυα χαράς…
Τα παγάκια δάκρυσαν κι αυτά στο ποτήρι μου, πάει η δροσιά. Το αφήνω στον πάγκο. ‘Κάπως πρέπει να υπάρχει ένα άλλο αφήγημα..’. Θα το βρω εκεί που συνήθως δίνεται χώρος γι αυτό που δεν ορίζεται ακόμη, για το μελλοντικό, για τις ιδέες. Στον χώρο της τέχνης.
Re - framing Menopause ο τίτλος του ερευνητικού προγράμματος στο UAL/London College of Communication που εξερευνά καλλιτεχνικές μεθοδολογίες για να επαναπροσδιορίσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την εμμηνόπαυση. Ξεκίνησε από τις Beverly Carruthers και Jane Woollatt το 2016 με το φιλμ “In Plain Sight Unseen”και ακολούθησαν πολυάριθμα έργα τέχνης, εγκαταστάσεις και δρώμενα. Στο φιλμ παρουσιάζεται ένα τελετουργικό για την τελευταία μέρα της περιόδου. Δύο γυναίκες - φύλακες του νησιού Two Tree Island περπατούν μέσα στη φύση, κοντά σε τρεχούμενο νερό. Ανακαλύπτουν κόκκινο πανί και λευκά στρογγυλά βότσαλα ανάμεσα σε λάσπες. Αμίλητες τα καθαρίζουν και τα αφήνουν να στεγνώσουν στον ήλιο. Καθαρές κι εκείνες και λαμπερές διασχίζουν το νέο μονοπάτι.
Συνειδητοποίηση. Στη - δυτική τουλάχιστον που γνωρίζω - κουλτούρα μας υπάρχουν τελετουργικά και έθιμα γύρω από την έναρξη της περιόδου, το μηνιαίο κύκλο της, την εγκυμοσύνη, τη γέννα. Αυτό όμως το τελευταίο στάδιο της γυναικείας υπόστασης βρίσκεται κάπως εκτός της συζήτησης, σα να πρέπει να περνά απαρατήρητο. Ποιος ο λόγος να θρηνήσεις, να τιμήσεις και, γιατί όχι, να γιορτάσεις αυτό το κεφάλαιο της ζωής μιας γυναίκας; Ακόμα κι εμένα μου φαίνεται δύσκολο να τον αντιληφθώ..
Αφουγκράζομαι την ησυχία, νιώθω καλύτερα, έχει περάσει η επίδραση του φουντώματος. Είναι το μυαλό μου τώρα που έχει πάρει φωτιά. Αλήθεια μου συμβαίνει αυτό; Μήπως είναι λίγο νωρίς; Πρέπει να κλείσω ραντεβού για εξετάσεις, πότε ήταν η τελευταία περίοδος είπαμε; Πού έχω τις βεντάλιες; Να χαρίσω κάτι μωρουδιακά που κανείς δεν ξέρει - ή μήπως ξέρει; - για ποιο λόγο φυλάω ακόμα στην αποθήκη… Δηλαδή τι άλλο να περιμένω;
‘Ξέρεις κάτι;’ Φυσικά και μιλάω μόνη μου.
‘Θα ετοιμάσω long read γι αυτό στο fasfem. NAI. Αυτό θα κάνω. Και θα κλείσω ραντεβού με το γυναικολόγο μου.’
Νευροενδοκρινική μετάβαση.
Αυτός διαβάζω είναι ο σύγχρονος ορισμός της εμμηνόπαυσης. Η οποία μπορεί να έρθει ακολουθώντας ένα κάποιο πρωτόκολλο συμπεριφοράς και να αφήσει φωνητικό πριν χτυπήσει το κουδούνι - αυθόρμητη εμμηνόπαυση λόγω ηλικίας. Μπορεί όμως και να καταφθάσει σίφουνας πριν την ώρα της και να ορμήσει άξαφνα - τεχνητή εμμηνόπαυση λόγω υστερεκτομής, χημειοθεραπείας ή φυλομετάβασης. Σε κάθε περίπτωση πάντως η οριστική παύση ολοκληρώνεται σε βάθος χρόνων και τα συμπτώματα που κυρίως κάνουν αντιληπτή την άφιξη της είναι νευρολογικής φύσης. Ο κατάλογος μακροσκελής, τον φαντάζομαι να ξετυλίγεται σαν πάπυρος που φτάνει μέχρι το πάτωμα:
νυχτερινή εφίδρωση
φουντώματα
εμβοές
απώλεια μαλλιών
ταχυκαρδίες
επώδυνο σεξ
προβλήματα με την ουροδόχο κύστη
εξάντληση
δυσκαμψία αρθρώσεων
κενά μνήμης
θόλωμα σκέψης
θόλωμα σκέψης
θ. ο. λ. ω. μα. σκ. εεεε ψης……
Τι ήθελα να γράψω;)
A ναι. Πρόκειται δηλαδή για ένα τεράστιας σημασίας για το γυναικείο οργανισμό μεταβατικό στάδιο. Η ορμονική μετάβαση και οι επιπτώσεις της ομοιάζουν σε ένταση με εκείνες της εφηβείας και της εγκυμοσύνης Υπάρχει όμως η αντίστοιχη αναγνώριση από την επιστημονική κοινότητα ως κάτι παρόμοιας σημασίας; Καθώς ψάχνω ανάμεσα σε επιστημονικά άρθρα και δεδομένα τα νερά θολώνουν σαν τις σκέψεις μου τελευταία.
H Google όπως πάντα ‘αφουγκράστηκε’ την ανάγκη μου για πληροφορία κι άρχισε να μου εμφανίζει τις πρόσφατες δημοσιεύσεις για την προεμμηνόπαυση και την εμμηνόπαυση. Ω ναι. Η λέξη ΜENOPAUSE τρεντάρει αρκετά πια. Η ποπ κουλτούρα παγκοσμίως έχει αποφασίσει πως ήρθε η στιγμή
να ξετυλίξει κι αυτό το κουβαράκι από το κουτί με τα είδη γυναικείας κοπτοραπτικής που κρύβαμε στα συρτάρια εδώ και αιώνες…
Αποφασίζω πως αξίζει τον κόπο να περιπλανηθούμε και να γνωρίσουμε τις - γυναικείες ως επί το πλείστον - φωνές που έχουν υψωθεί τελευταία. (Σε αυτό το σημείο να πω ότι έχουμε δρόμο, οπότε γεμάτη κούπα με καφέ/τσάι και διάφορα σνακ κρίνονται απαραίτητα;)
Πρώτη πρώτη εμφανίζεται - φυσικά - η Oprah. Πάνε δυο χρόνοια τώρα που κάθησε αναπαυτικά στις ντιζαινάτες πολυθρονίτσες της με τις κολλητές της Drew και Maria καθώς και κάποιες επιστημόνισσες για να κουβεντιάσουν το θέμα. Μάλιστα από την κουβέντα αυτή προέκυψε και ένας χρήσιμος οδηγός με συμβουλές, επιστημονικά δεδομένα δοσμένα με κατανοητό τρόπο, και - βεβαίως βεβαίως - προϊόντα. Όλα μέσα από το, sexy επικοινωνιακά, πρίσμα του Oprah Daily:
Και γράφοντας για sexy..η επόμενη φωτεινή πινακίδα αναβοσβήνει και με καλεί.
Sex, Myths and the Menopause
Το 2021 η τηλεπαρουσιάστρια Davina Mc Call αποφασίζει να καταγράψει την εμπειρία της περιεμμηνόπαυσής της on camera. Καθώς ανaτρέχει στο προσωπικό της βίωμα γίνεται όλο και περισσότερο εμφανές πως το θέμα των ημερών ουσιαστικά είναι η HRT (hormonal replacement therapy) ή αλλιώς η ορμονική υποκατάσταση των γυναικών ως θεραπεία και υποστήριξη για τα συμπτώματα της περιεμμηνόπαυσης. Μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ δημιουργήθηκαν σταδιακές εκρήξεις που οδήγησαν σε κατακόρυφη ζήτηση για HRT παγκοσμίως. Ο λόγος; Ας προσπαθήσω να τον εξηγήσω σε λίγες γραμμές..
Στο γυναικείο ενδοεκκρινολογικό σύστημα τa οιστρογόνa*, η προγεστερόνη και η τεστοστερόνη χορεύουν αδιάκοπα, αυξομειώνονται κι αλληλοσυμπληρώνονται. Κατά την περιεμμηνόπαυση κι εμμηνόπαυση όμως τa οιστρογόνa, που ουσιαστικά είναι και το υπερκαύσιμο του γυνακείου εγκεφάλου, μειώνoνται κατακόρυφα. Το νευροενδοεκκρινολογικό αποσυντονίζεται και αντιδρά με συμπτώματα. Με την παραπάνω θεραπεία οι ειδικοί υποκαθιστούν μερικώς αυτήν την έλλειψη ώστε η μετάβαση στη νέα ορμονική κατάσταση του γυναικείου οργανισμού που λέγεται περιεμμηνόπαυση να είναι πιο ομαλή και με μικρότερης έντασης συμπτώματα.
Άρα να μην ανησυχώ. Θα μου βρει τη λύση ο γιατρός μου. Αν χρειαστεί θα πάρω κάποια ορμονική υποστήριξη και …
‘Τα επίπεδα των ορμονών σου ,ναι, είναι κλιμακτηριακά. Έλα αντέχεις εσύ, πάρε έλαιο νυχτολούλουδου και βλέπουμε. Τι, θες τώρα να σου δίνω ορμόνες;’
Μάλλον τα πράγματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα ακόμη; Δεν υπάρχουν επαρκή επιστημονικά δεδομένα άραγε; Τι συμβαίνει στην ιατρική κοινότητα σχετικά με το θέμα εμμηνόπαυση;
Όταν η dr Mary Claire Haver έκανε την εκπαίδευσή της ως ειδική γυναικολόγος πριν αρκετά χρόνια συμμετείχε σε πρακτική άσκηση σε συγκεκριμένες κλινικές. Στις κλινικές αυτές ερχόταν αντιμέτωπη με πολλά και διαφορετικά περιστατικά. Για όλα σχεδόν υπήρχαν συγκεκριμένες οδηγίες και τεχνικές αντιμετώπισης των ασθενών. Εκτός από αυτά που αφορούσαν τις γυναίκες WW:
The WW code name
the whiny woman ή αλλιώς η κλαψιάρα γυναίκα ήταν κωδικό όνομα μεταξύ του ιατρικού προσωπικού για τις γυναίκες στην εμμηνόπαυση ως περιστατικά σε κλινικές εκπαίδευσης όπου συμμετείχε η dr Mary Claire Haver.
H dr Haver με αφοπλιστική ειλικρίνια μοιράζεται την προκατάληψη μα και την αμηχανία με την οποία αντιμετώπιζε(;) η ιατρική κοινότητα τις γυναίκες άνω των 40 με συμπτώματα όπως φουντώματα, πόνους στις αρθρώσεις και ανεξήγητα υψηλά επίπεδα χοληστερόλης.‘Τις περισσότερες φορές δεν ξέραμε τι να τους πούμε’. Οπότε ας αμφισβητήσουμε αυτό που νιώθουν κι ας τις στείλουμε σπίτι; Κάνε υπομονή, αντέχεις εσύ, ηχεί ξανά στο μυαλό μου. Ναι βρε Ιωάννα. Μην είσαι κλαψιάρικο γατί…
Η άλλη εναλλακτική, μας αναφέρει η Haver, ήταν ορμονική υποστήριξη, η οποία όμως δεν είχε την απαραίτητη επιστημονική τεκμηρίωση από κλινικές μελέτες. Για τριάντα περίπου χρόνια συνταγογραφούσαν ορμονικά σκευάσματα χωρίς επαρκή δεδομένα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες σχεδόν δεν υπάρχουν αρχεία για τα κονδύλια που είχαν διατεθεί για την συγκεκριμένη έρευνα έως περίπου τa 90s καθώς τα ποσά ήταν πολύ μικρά. Παρόλα αυτά σκέφτομαι πως σήμερα γνωρίζουμε καλύτερα τα οφέλη και τους κινδύνους, υπάρχουν πολλές έρευνες ολοκληρωμένες και σε εξέλιξη. Τι συνέβει και από το 85% περίπου των γυναικών με σοβαρά συμπτώματα περιεμμηνόπαυσης λαμβάνει συστηματική θεραπεία ένα ελάχιστο 5% ;
Το WHI, δηλαδή Women’s Health Initiative.
Ωπ! Τι έχουμε εδώ; Το 1998 στις Ηνωμένες Πολιτείες τα χρηματοκιβώτια του κράτους - Σκρουτζ άνοιξαν και τσουβαλάκια δολαρίων προσγειώθηκαν στα χέρια ειδικών ώστε να στηθεί μια από τις μεγαλύτερες μελέτες παγκοσμίως αποκλειστικά για εμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Καταπληκτικό;!
Οι συμμετέχουσες χωρίστηκαν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: γυναίκες με μήτρα και γυναίκες που είχαν υποστεί υστερεκτομή. Στις γυναίκες με μήτρα χορηγήθηκε συνδυασμός οιστογόνων - προγεστερόνης ώστε να προστατευτεί η μήτρα τους, ενώ σε εκείνες χωρίς μήτρα μόνο οιστρογόνα. Τα σκευάσματα ετοιμάστηκαν, placebo και ορμονικά, κι άρχισαν οι χορηγήσεις και οι μετρήσεις. Τέσσερα μόλις χρόνια μετά οι τίτλοι των ειδήσεων καταλαμβάνται από μαζική υστερία, γίνονται πρωτοσέλιδα, το πρόγραμμα στοχοποιείται και φυσικά διaκόπτονται όλες οι πειραματικές διαδικασίες και οι χρηματοδοτήσεις. Τι τους τρόμαξε τόσο;
Ήδη μετά από δύο χρόνια διεξαγωγής της διαδικασίας είχε αρχίσει να παρατηρείται μια μικρή αύξηση του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του μαστού στο γκρουπ των γυναικών με μήτρα. Η συχνότητα εμφάνισης της νόσου ανέβηκε από 4 στις 1000 γυναίκες σε 5 στις 1000 δημιουργώντας μια σχετική αύξηση της τάξης του 25%, ποσοστό που λανθασμένα όμως παρουσιάστηκε ως απόλυτο από τα μέσα. Δηλαδή μιλάμε για αύξηση επί της ήδη υπάρχουσας επικινδυνότητας. Ας το δούμε αναλυτικότερα. Από τις 1000 υγιείς γυναίκες μπορεί να εμφανίσουν τη νόσο οι 4. Από τις 1000 υγιείς γυναίκες μπορεί να εμφανίσουν τη νόσο οι 5, εφόσον λάβουν την HRT. Αύξηση κατά μια μονάδα από 4 ασθενείς σε 5 ασθενείς γυναίκες σημαίνει 1 στα 4, δηλαδή 25% . Αν όμως το υπολογίσουμε ως μια μονάδα σε 1000 γυναίκες συνολικά τότε μιλάμε για 0,1%. Το ποσοστό 25% λοιπόν που επικοινωνήθηκε τότε ως αύξηση δεν αντιστοιχούσε στο γενικό σύνολο των υγιών γυναικών που πήραν μέρος στην έρευνα.
Εντυπωσιακό επίσης είναι το γεγονός πως η χορήγηση οιστρογόνων στην ομάδα των γυναικών χωρίς μήτρα όχι μόνο δεν αύξησε την επικινδυνότητα αλλά τη μείωσε. Επιπλέον παρατηρήθηκε και μείωση στην εκδήλωση καρδιαγγειακών παθήσεων, κάτι το οποίο αποτελούσε και τον πρωταρχικό λόγο διεξαγωγής της συγκεκριμένης έρευνας. Δηλαδή τρόποι πρόληψης της εκδήλωσης καρδιαγγειακών παθήσεων σε ήδη εμμηνοπαυσιακές γυναίκες άνω των 60 ετών.
Και για τις γυναίκες σε περιεμμηνόπαυση τι σήμαινε όλο αυτό; Απολύτως τίποτα σαφές και εμπεριστατωμένο, παρόλα αυτά αρκετό για να τρομάξει και να περιορίσει στο ελάχιστο κάθε χορήγηση HRT…
Menopause Mischief by Meg Walker
Νομίζω ότι το ομιχλώδες τοπίο του εγκεφάλου μου άρχισε κάπως να φωτίζεται, αν και μεγάλος ο όγκος της πληροφορίας. Πολλές οι σκέψεις και οι ιδέες. Δυσκολεύομαι. Φωτίζουν σα μεθυσμένη πυγολαμπίδα που πετάει άναρχα μέσα στο κεφάλι μου. Αναρωτιέμαι. Τι συμβαίνει ακριβώς και νιώθω τις σκέψεις μου τόσο διασπασμένες;
Υπάρχει μια γυναίκα που ανήκει στο εντυπωσιακό 1% των κορυφαίων επιστημόνων παγκοσμίως η οποία αποφάσισε να αφιερώσει την έρευνα της στη φυσιολογία του εγκεφάλου των γυναικών στην μεταβατική φάση μέχρι την εμμηνόπαυση. Ο λόγος, όπως μας περιγράφει η dr Lisa Mosconi στην ομιλία της εδώ, είναι η ‘ομίχλη’ του εγκεφάλου για ένα 62% των γυναικών, διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό μέρους των ατόμων που αντιστοιχούν στο μισό περίπου πληθυσμό του πλανήτη(!). (Ναι, στις γυναίκες αναφέρομαι). Θέλησε να εξερευνήσει αυτήν την παράμετρο που παρέμενε αχαρτογράφητη μέχρι προσφάτως γιατί, παρόλο που πια έχει αποδειχθεί πως δεν υπάρχει ‘gendered brain’ - ένα λεπτάκι να προωθήσω το άρθρο και σε έναν καλό μου φίλο που διαφωνήσαμε επί του θέματος παραμονή Πρωτοχρονιάς - ΤΙ εσείς δε γλεντάτε με θέματα φυλετικών διακρίσεων τις παραμονές :D - οι γυναίκες τείνουν να εμφανίζουν πολύ συχνότερα εκφυλιστικές ασθένειες του νευρικού συστήματος. Όπως Alzheimer’s για παράδειγμα. Και φυσικά προέκυψε άμεση σύνδεση με το διαφορετικό βιοχημικό μονοπάτι που περπατούν οι γυναίκες όταν ωριμάζουν ηλικιακά, δηλαδή την εμμηνόπαυση.
Οι εξειδικευμένοι στη φυσιολογία του εγκεφάλου νευροεπιστήμονες
είναι απαραίτητοι στην παρακολούθηση της υγείας μιας γυναίκας στην περιεμμηνόπαυση.
dr Lisa Mosconi
Γνωσιακή απόδοση γυναικών κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η περιοχή του διαγράμματος με τη χαμηλότερη καταγραφή αντιστοιχεί στην περιεμμηνόπαυση.
PET ( positron emission tomography ) scan
Κι αν δε σας έπεισα ήδη, ιδού και οι ωραιότατες σέλφιζζ του εγκεφάλου των κοριτσιών σκαναρισμένες και χρωματισμένες, καθώς κι ένα σχεδιάγραμμα - ξεπατικωτούρα από τα χεράκια μου, να μας αποδεικνύουν τα αυτονόητα. Μια γυναίκα που βρίσκεται στην τρικυμιώδη νευροενδοκρινική μετάβαση σαφώς και ζορίζεται με τη σκέψη της και σαφέστατα ΔΕ ΦΤΑΙΕΙ γι αυτό. Οι ορμονικές διακυμάνσεις επιφέρουν μία πτώση στην απόδοση της, που ίσως επανέλθει μετά την εμμηνόπαυση, αλλά ίσως και όχι. Επιπλέον ένδειξη το PET scan, όπου τα επίπεδα της ενέργειας του εγκεφάλου της πέφτουν κατά 30% όπως υποδεικνύουν οι πιο σκοτεινές περιοχές στην μεταεμμηνοπαυσιακή φάση του εγκεφάλου δεξιότερα.
Πριν με πιάσει απελπισία όμως - και η ορμονική μου κατάσταση δεν το χει και σε πολύ να με ρίχνει στα τάρταρα ταχέως - η ήρεμη φωνούλα της Mosconi με καθησυχάζει πως υπάρχουν και καλά νέα. Όλο αυτό μπορεί να καθυστερήσει ή και να προληφθεί μέσω της διατροφής… Μια κάποια διέξοδος επιτέλους. Δηλαδή εκτός από υπομονή μπορώ να κάνω και κάτι άλλο;
Η dr Lisa υποστηρίζει πως ναι. Καθώς οι τροφές περιέχουν τα θρεπτικά συστατικά που γίνονται μέρος του ‘υφάσματος’ του εγκεφάλου μπορούμε να φροντίσουμε ώστε η ύφανση να παραμείνει πυκνή και ανθεκτική επιλέγοντας προσεκτικά αυτά που τρώμε.
Τόσο στο βιβλίο της όσο και στις συνεντεύξεις της επισημαίνει πολλά και ενδιαφέροντα που αφορούν μια γενικότερη στάση ζωής. Το θολωμένο μου μυαλό κατάφερε να συγκρατήσει αρκετά τελικά:
Η διατροφή που πραγματικά υποστηρίζει τη λειτουργία του εγκεφάλου πρέπει να είναι είναι πλούσια σε αντιοξειδωτικά, ω 3 λιπαρά που πρέπει να φτάνουν τα 3 - 6 gr ημερησίως, φρέσκα φυλλώδη λαχανικά και φρούτα, καθαρή πρωτείνη από ψάρια, αυγά, όσπρια και ξηρούς καρπούς, όλα κατά προτίμηση βιολογικά. Μεσογειακή διατροφή δηλαδή, τίποτε το εξωτικό για εμάς εδώ στην Ελλάδα. Με εξαίρεση ίσως το χυμό νόνι…..:)
Χυμός Νόνι
από το φυτό Morinda που καλλιεργείται κυρίως στη Γαλλική Πολυνησία, πλούσιος σε αντιοξειδωτικά.
Κανένας λόγος να απαρνηθώ το καφεδάκι μου, ούτε καν τον capuccino αφού η προσθήκη γάλακτος, φυτικού ή ζωικού, καθυστερεί κάπως την απορρόφηση της καφεΐνης. Αρκεί να καταναλώνεται έτσι ώστε να μην επηρεάζει την ποιότητα του ύπνου που είναι ήδη επιβαρυμένη στη φάση αυτή. Ο εγκέφαλος χρειάζεται το πέρασμα από το βαθύ ύπνο ώστε να αναννεωθεί και η υπερβολική καφεΐνη διακόπτει τη διαδικασία αυτή.
Η διατροφή που θα ακολουθηθεί δε θα πρέπει να έχει σχέση με εξαντλητικές δίαιτες που μπορεί να κοστίσουν πολύτιμο μυικό ιστό. Φαγητό που προσφέρει ενέργεια, δύναμη και ενισχύει την καλή διάθεση. Θα φάω και τη μαύρη σοκολάτα μου δηλαδή. Και μετά..
Θα βρω τρόπο να βάλω την άσκηση στην καθημερινότητά μου. Για εμένα αυτό σημαίνει ήπια αεροβική με περπάτημα ή ποδήλατο. Και την απόφαση να πατάω στο λιλά στρωματάκι της γιόγκα που, ενώ λατρεύω, και τη γιόγκα και το στρωματάκι, δεν την έχω κάνει συνήθεια ακόμη. Νομίζω αν ψάξουμε λίγο όλα μας μπορούμε να βρούμε αυτό που μας ταιριάζει.
Ta φουντώματα δυστυχώς για εμένα είναι πολλά και έντονα. Οφείλω να πάρω την απόφαση και να απευθυνθώ σε ειδικούς για να με βοηθήσουν υποστηρίζει η dr Lisa, κι έχει δίκιο. Υπάρχουν λύσεις πια. ( Και στην Ελλάδα. Περισσότερα γι αυτό στο τέλος του άρθρου.)**
Οι μαύρες και οι λατινικής καταγωγής γυναίκες εμφανίζουν πολύ πιο έντονα συμπτώματα και…….μισό λεπτό! Αυτό δεν ανήκει σε αυτή τη λίστα.
Αλλά δεν το σβήνω όμως. Γιατί πρέπει να το μοιραστώ. Την εμπειρία των θηλυκοτήτων δεν κουβεντιάζουμε εδώ άλλωστε; Παρακολουθώντας τη dr Lisa έμαθα πως, παρόλο που μαύρες γυναίκες και μαύρα μη δυαδικά άτομα αντιμετωπίζουν ισχυρότερα συμπτώματα και σχετικά νωρίς κατά τη διάρκεια της ζωής τους, σε σημείο που να επηρεάζεται σημαντικά η καθημερινότητά τους, δεν υπάρχει ΚΑΜΙΑ έρευνα μέχρι στιγμής που να διατρέχει αυτό το πεδίο. Εκπλήσσομαι; Όχι. Ψάχνω κι άλλο; Ναι.
Και συναντώ την Omisade Burney - Scott. Ένα πλάσμα δυναμικό και πολύχρωμο που αποφάσισε να πάρει την κατάσταση στα χέρια της και να δημιουργήσει μια πλατφόρμα που θα απευθύνεται σε μαύρες θηλυκότητες άνω των 50. Έχοντας πείρα για πάνω από είκοσι πέντε χρόνια στην υποστήριξη μειονοτήτων, ιδρύει το A Black Girls’ Guide to Menopause, ένα εγχείρημα που χρησιμοποιεί πολλαπλούς τρόπους ώστε να οργανώσει και να προβάλει το βίωμα των μαύρων γυναικών στην εμμηνόπαυση, προάγοντας ταυτόχρονα τα δικαιώματά τους.
Omisade Burney - Scott
Μάλιστα για το φθινόπωρο του 2025 - χρονιά που υπολογίζεται πως ο αριθμός των ατόμων σε εμμηνόπαυση παγκοσμίως θα ξεπαράσει το 1 δισεκατομμύριο - έχει διοργανωθεί από το BGGtM της Omisade συγκέντρωση στην οποία ειδικοί από όλον τον κόσμο θα προσφέρουν την εμπειρία και τις γνώσεις τους γύρω από το ζήτημα. Όλα αυτά μέσα από ομιλίες, διαδραστικά σεμινάρια και ποικίλες δραστηριότητες. Κάπως μακριά για να πάρω το fasfem μου και να βρεθώ στη Β.Καρολίνα στις 9 -12 Οκτωβρίου αλλά θα το ήθελα πολύ.
Καθώς χαζεύω τις φωτογραφίες στο insta feed της Omisade δε μπορώ να μην προσέξω - τι fasfem θα ήμουν άλλωστε;) - το μοναδικό στυλ της. Την άνεση με την οποία χρωματίζει τη ζωή της με τα εκπληκτικά μοτίβα, την άνεση με την οποία δε χρωματίζει το λευκό άφρο μαλλί της. Τα ρούχα της αγκαλιάζουν κι αναδεικνύουν αναπολογητικά το δυνατό της σώμα, το πλούσιο ντεκολτέ, την καμπυλένια κοιλίτσα… Έμπνευση. Και παρότρυνση να σταματήσω να ασχολούμαι με εκείνο το τζιν 20 ετίας που με σφίγγει τελευταία.
Η οποία καμπύλη της κοιλιάς, να το πούμε κι αυτό, εξηγείται επίσης ιατρικά. Η dr Sarah Berry, ειδική ερευνήτρια στον τομέα της διατροφής, αναφέρει πολύ διαφωτιστικά στο podcast του Dhru Purohit ότι οφείλεται στη μείωση των επιπέδων των οιστρογόνων. Τα υψηλά επίπεδα οιστρογόνων στις γυναίκες πριν την προεμμηνόπαυση κατευθύνουν το λίπος στα λιπώδη κύτταρα γύρω από τους γλουτούς. Όταν όμως μειωθούν κατά την περιεμμηνόπαυση το λίπος ανακατευθύνεται προς την κοιλιά καθώς δεν υπάρχουν τα ίδια επίπεδα οιστρογόνων πια. Γίνεται λοιπόν ξεκάθαρο πως παρατηρείται αλλαγή στο σώμα μιας γυναίκας στην περιεμμηνόπαυση χωρίς καν εκείνη να έχει αλλάξει διατροφικές συνήθειες. ΔΕ ΦΤΑΙΕΙ ΜΟΝΟ Η ΜΑΚΑΡΟΝΑΔΑ ΔΗΛΑΔΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΚΟΥΜΠΏΝΕΙ ΤΟ ΤΖΙΝ. Αρκετά με τις τύψεις.
Κάπου εκεί μαζί με τις τύψεις άφησα την έρευνα για το άρθρο μου εδώ, καθώς και τις σκέψεις μου για το τι έρχεται στο μέλλον. Η περίοδος ξαναχτύπησε την πόρτα. Τα συμπτώματα χαλάρωσαν τις επισκέψεις κι εγώ επέτρεψα να με παρασύρει η καθημερινότητα με τις γνώριμες από παλιά ρουτίνες της. Μέχρι που ήρθε το φθινόπωρο και τα φουντώματα επανήλθαν δριμύτερα κι εξουθενωτικά. Τι θα κάνω; Θυμήθηκα το μπουκέτο από επιστημόνισσες με τις συμβουλές και τις πληροφορίες τους που έχω αφήσει εδώ ανεκμετάλλευτο. Κάνω μια αναζήτηση για να ψάξω τίποτα νεότερο. Προς μεγάλη μου έκπληξη ανακαλύπτω ότι όλες τους, και κάποιες ακόμη, βρίσκονται συγκεντρωμένες σε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο The M Factor από τη δημοσιογράφο Tamsen Fadal το οποίο θα ξεκινούσε να προβάλλεται από 17/10/2024.
Παρόλο που έχω παρακολουθήσει στιγμιότυπα, δεν έχω δει ακόμη ολόκληρο το ντοκιμαντέρ. Αναρωτιέμαι γιατί. Ένας λόγος σίγουρα είναι πως θα ήθελα να το δω με φίλες - μήπως με την κοινότητα εδώ του fasfem; Να μια υπέροχη ιδέα….χμμμ. ( Γράψτε μου στα σχόλια αν σας ενδιαφέρει να δούμε πως μπορεί να γίνει).
Είναι όμως και κάτι άλλο. Τη χρονιά που μας πέρασε η αλήθεια είναι πως η ποπ κουλτούρα - κυρίως εκτός Ελλάδας βέβαια - έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί τη λέξη από Μ (enopause) όλο και πιο έντονα. Brands και menopause influensers ξεπηδούν από παντού. Θα μου πείτε πού το κακό; Επιτέλους έχει ανοίξει αυτή η συζήτηση, υπάρχει ενημέρωση και μάλιστα brands σαν το Stripes της Naomi Watts με εξιδικευμένα και ιδιαιτέρως ελκυστικά προϊόντα ομορφιάς - εγώ έχω εντοπίσει αυτό για παράδειγμα - υπόσχονται μια πιο φροντισμένη μετάβαση. Και μάλιστα μέσα σε cool ντιζαινάτα μπουκαλάκια.
I’m on fire
merch με χιούμορ γύρω από τα φουντώματα από το beauty brand Stripes
Τα προϊόντα αυτά φιλοδοξούν να προσφέρουν στήριξη και συμπερίληψη σε μια ηλικιακή ομάδα την οποία η - εμμονική με τη νεότητα - βιομηχανία της ομορφιάς συνήθως αντιμετωπίζει ως κάτι χαλασμένο που πρέπει να επιδιορθωθεί. Ή να παραγκωνιστεί.
Δημιουργία κοινότητας και υποστήριξης ή έξυπνη επιχειρηματική κίνηση που αφουγκράστηκε το κενό στην αγορά και τις ανάγκες των εμμηνοπαυσιακών ατόμων της εποχής μας; Και τα δυο θα πω εγώ. Επίσης θα ξαναπώ ότι δεν είναι απαραίτητα κακό κάτι τέτοιο. Μα όσο πληθαίνουν γύρω τα προϊόντα, τα social γεμίζουν video posts που παρουσιάζουν την HRT ως πανάκεια και η Gwyneth πουλάει συμπληρώματα διατροφής αμφιβόλου αποτελεσματικότητας στο Goop, δε γίνεται να μην αφουγκραστώ την άποψη της Helen Lewis στο the Atlantic.
Δεν είναι η πρώτη φορά που το καπιταλιστικό οικονομικό μας σύστημα επωφελείται της γυναικείας φυσιολογίας παρουσιάζοντάς τη ως κάτι προβληματικό που χρειάζεται επιδιόρθωση. Είναι σημαντικό να εντοπίσουμε ότι στην επικοινωνία, ακόμα και του ντοκιμαντέρ The M Factor, τονίζεται με έντονα γράμματα πως οφείλουμε να ασχοληθούμε με το θέμα KAI γιατί ένα μεγάλο κομμάτι του εργατικού δυναμικού παύει να είναι τόσο αποδοτικό όσο πριν. Δηλαδή η περιεμμηνόπαυση μετατρέπει τα εργαζόμενα άτομα σε χαμηλότερης ποιότητας υπαλλήλους. Οπότε ας βρούμε τα κατάλληλα χαπάκια που και θα βελτιώσουν τις αποδόσεις και θα αυξήσουν τα κέρδη των φαρμακευτικών. Win - Win. Όμως το ζήτημα είναι πιο σύνθετο και οι περιπτώσεις ποικίλουν όπως και τα συμπτώματα. Χρειάζεται εμπεριστατωμένη έρευνα και εξατομικευμένη παρακολούθηση, όχι μαζική συνταγογράφηση. Κάτι που κάποιες επιστημόνισσες σα να έχουν επιλέξει να αγνοήσουν και να έχουν μετατραπεί σε ένα είδος menopause influencer κι αυτές…
Μια φεμινιστική κριτική προσέγγιση που θα αμφισβητεί και θα πιέζει θεωρώ είναι απαραίτητη κάθε φορά που ξεκινά η συζήτηση για ταμπού θέματα γύρω από τη θηλυκότητα. Ναι, δεν είναι εύκολο να γίνει mainstream ένα θέμα που αφορά το γήρας ΚΑΙ το γυναικείο σώμα ταυτόχρονα. Το ότι συμβαίνει αυτή τη στιγμή είναι πολύ χρήσιμο κι ενθαρρυντικό. Το ότι αντί για ουσιαστική ευαισθητοποίηση βομβαρδιζόμαστε με διαφημιστικές καμπάνιες όμως δείχνει τη σημασία του να υπάρχουν φωνές όπως της dr Jen Gunter.
dr Jen Gunter
@kensingtonbooks
Η dr Jen είναι διακεκριμμένη γυναικολόγος εξιδικευμένη σε θέματα σεξουαλικής υγείας και αναπαραγωγής. Αποφασισμένη να σηκώσει το πέπλο της παραπληροφόρησης και να κοιτάξει το γυναικείο αναπαραγωγικό σύστημα χωρίς μισογυνιστικές προκαταλήψεις ασχολείται και με το στάδιο της εμμηνόπαυσης. Το βιβλίο της The Menopause Manifesto ξεκινά με τη φράση:
If menopause were on Yelp it would have one star.
Δε μπορώ παρά να συμφωνήσω. Πάντα είχα στο μυαλό μου το στάδιο αυτό της ζωής μιας γυναίκας μουντό και με πικρή επίγευση. Ως ένα αναπόφευκτο τέλος της γονιμότητας, με ότι αυτό συνεπάγεται. Κάπως έτσι, ως τέλος, έχει απασχολήσει τους γιατρούς από την αρχαιότητα μέχρι πολύ πρόσφατα διαβάζω στο βιβλίο της dr Jen. Τους ενδιέφερε δηλαδή ως τέλος της γονιμότητας με συνέπειες στη διαιώνιση του είδους - καμία αναφορά στο αν υπήρχαν σοβαρά συμπτώματα κι επιπτώσεις στην υγεία των γυναικών. Για να συναντήσουμε την πρώτη καταγραφή συμπτώματος εμμηνόπαυσης πρέπει να ταξιδέψουμε από τις αρχαίες καταγραφές ως το 1582. Εκεί θα συναντήσουμε τον dr Jean Liébault, γάλλο γιατρό, να αναφέρεται στα μικρά κόκκινα (petites rougers) που είχε παρατηρήσει να σχηματίζονται στο πρόσωπο και το λαιμό των γυναικών κατά τη διάρκεια αυτού που θα λέγαμε φουντώματα στις μέρες μας. Ο Liébault ανήκε στους ελάχιστους ειδικούς της εποχής του που δε θεωρούσαν το γυναικείο οργανισμό υποδεέστερο του ανδρικού και ανάξιο μελέτης στα διάφορα στάδια της ζωής του. Ο όρος εμμηνόπαυση πάντως δεν ανήκει ούτε σε εκείνον. Πρέπει να μεταφερθούμε άλλα 300 περίπου χρόνια μπροστά, στο 1812 και στα γραπτά του dr Charles De Gardanne, ο οποίος ευφύρε τη λέξη ménèpausie, μια σύνθετη λέξη με ρίζες τις ελληνικές μήνες και παύση. Παύση του αίματος κάθε μήνα. (Μόνο του αίματος όμως; Χμμ. Κάπως με ενοχλεί αυτή η λέξη. Θα επανέλθω.)
Ποια θα μπορούσε να είναι μια πιο υγιής προσέγγιση ώστε να ανατραπεί όλο αυτό το οικοδόμημα αρνητισμού για κάτι που αφορά μια φυσιολογικότατη λειτουργία του οργανισμού; Διαβάζοντας το the Menopause Manifesto καθώς και άρθρα στο The Vagenda, το blog της dr Gunter στο substack, εμφανίζονται μπροστά μου πολλαπλές πληροφορίες και ιατρικοί όροι, όλα δοσμένα με προσοχή ώστε να υπάρχει σεβασμός στο γυναικείο βίωμα κι επιστημονικά δεδομένα πίσω από οποιοδήποτε ισχυρισμό. Έτσι προκύπτουν κάποια χρήσιμα συμπεράσματα που βοηθούν να τακτοποιηθούν λίγο οι σκέψεις και να ξεχωρίσουν οι ξεφτισμένες κλωστές από τις λείες στο κουβάρι των αντιλήψεων.
Η εμμηνόπαυση είναι μετάβαση από μια λειτουργία των ωοθηκών σε μια άλλη, ουσιαστικά κάτι σαν αντίστροφη εφηβεία. Οι ορμονικές μεταβολές προκαλούν έντονες βιολογικές επιπτώσεις ώστε να εκδηλώνονται πολλαπλά συμπτώματα και θέματα υγείας σε μεγάλο αριθμό γυναικών. Από τις οποίες γυναίκες, οι περισσότερες πρόκειται να ζήσουν περίπου το 1/3 (ή και το 1/2) της ζωής τους σε εμμηνόπαυση. Η εμμηνοπαυσιακή εμπειρία είναι πολυπαραγοντική κι εξαρτάται από την ηλικία, το ιατρικό ιστορικό του ατόμου, το περιβάλλον καθώς και την κοινωνική προκατάληψη. Δε μπορούμε να τσουβαλιάζουμε τα περιστατικά, δεν πουλάμε πατάτες εδώ, είναι απαραίτητο να ακολουθούμε εξατομικευμένες προσεγγίσεις. Κι επειδή υπάρχει, όπως είδαμε και πριν, τεράστια απόσταση μεταξύ της σύγχρονης ιατρικής γνώσης και της πληροφορίας που λαμβάνουν τελικά οι γυναίκες, τίθεται και θέμα συλλογικής ευθύνης πέραν της προσωπικής. Οφείλει δηλαδή η πολιτεία να ευαισθητοποιηθεί και οι αρμόδιοι να κινητοποιηθούν περαιτέρω. Είναι βέβαια δύσκολο προς το παρόν να ψηφιστούν νομοθετήματα καθώς δε μιλάμε για θέμα ισότητας αλλά δίκαιης αντιμετώπισης μιας μερίδας πολιτών λόγω της κατάστασης που βιώνουν, κάτι που εξ ορισμού απαιτεί πολύ προσεκτικούς χειρισμούς. Δεν επηρεάζει για παράδειγμα τους cis άνδρες άμεσα - επηρεάζει βέβαια τις trans γυναίκες που εμφανίζουν συμπτώματα όταν διακόπτουν την πρόσληψη οιστρογόνων, δεν υπάρχει όμως καμία σχετική έρευνα προς το παρόν. Γενικώς πάντως γίνονται βήματα. Η συζήτηση έχει ξεκινήσει. Ας επεκταθεί λοιπόν και πέρα από τις πωλήσεις προιόντων..
Σκέφτομαι πάλι τη λέξη “παύση”. Και τα προϊόντα. Τη Naomi Watts χαμογελαστή μπροστά από βαμβακερά, oversized t-shirts με Ι’Μ ΟN FIRE τύπωμα. Με σκέφτομαι να φοράω ένα από αυτά, να νιώθω δροσερή και φροντισμένη.
Ναι.
Ήρθε η ώρα αφού έξαντλησα πια το fem να εστιάσω στο fas(hion).Που είναι αλληλένδετα δηλαδή ούτως ή άλλως. Μας τα είπε κι ο De Gardanne, ο νονός της εμμηνόπαυσης, που στα γραπτά του δεν παρέλειψε να υποτιμήσει το ίδιο το αντικείμενο της μελέτης του, τις γυναίκες, και να χαρακτηρίσει μεταξύ άλλων τη σχέση τους με τα ρούχα τους σε αυτό το στάδιο ζωής ως επιπολαιότητα:
At the menopausal era, one would think that age made the woman wise; on the contrary, habit, added to need, means that she consults her fashion merchant more often than her doctor.
Σε ελεύθερη μετάφραση δηλαδή, αντί οι μεγάλες γυναίκες να γίνονται πιο σοφές και να συμβουλεύονται το γιατρό τους τρέχουν στις μοδίστρες. Ο οποίος γιατρός είτε είχε πλήρη άγνοια επί του θέματος είτε στην καλύτερη περίπτωση πρότεινε κολπικά ματζούνια κι άλλες - πολλές φορές επώδυνες - μεθόδους αμφιβόλου αποτελεσματικότητας. Θα συμφωνήσω με τη dr Jen και θα πω πως δεν τις αδικώ καθόλου που έψαχναν λύσεις ανακούφισης σε ένα βαθύ ντεκολτέ ή ένα κοντό μανίκι κι όχι σε έναν ιατρικό πάγκο της εποχής.
Έρχεται στο μυαλό μου μια έκθεση που πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 2023 στο Gloucestershire στα πλαίσια της δραστηριότητας του Hundred Heroins, ενός οργανισμού υποστήριξης και προώθησης των γυναικών στο χώρο της φωτογραφίας. Ο τίτλος Menopause exhibition είναι ξεκάθαρος. Το δρώμενο εξερευνά τα στάδια της εμμηνόπαυσης. Το πολύ ενδιαφέρον - για τα fashion geeks τουλάχιστον - είναι πως η performance στήθηκε γύρω από την πολυεπίπεδη σχέση των γυναικών με τα υφάσματα. Χρησιμοποιήθηκαν γι αυτό άχρηστα ρετάλια σε αντιπαραβολή με οικογενειακά κειμήλια. Τα έργα είναι ημιτελή και messy - παίζει Lola Young εδώ - για να υπογραμμίσουν την υποτίμηση και τον παραγκωνισμό που βιώνει η γυναίκα που περνάει το κατώφλι των δεύτερων άντα. Ξαφνικά πέφτει αξιακά και γίνεται σιγά σιγά αόρατη. Αυτό εικονοποείται από τον τρόπο που επιλέγει να παρουσιάζει τον εαυτό της, μια εικόνα που ξαφνικά οφείλει να γίνει μουντή και ήσυχη.
Κι αν δε γίνει;
Performance Artist @AllyGoff Photographer @StefaniaDistante
© Ally Goff
Υπάρχει τεράστια προκατάληψη εναντίον των μεγαλύτερων γυναικών και των ενδυματολογικών επιλογών τους. Κάτι που επηρεάζει άμεσα τη θέση τους και τη συμπεριφορά τους ως κοινωνικά όντα. Δηλαδή ας φέρουμε στο μυαλό μας το πολύ, πολύ απλό. Είμαι στο καφέ, κουβεντιάζω έντονα, ξαφνικά ζεσταίνομαι πολύ, ανοίγω την τσάντα να βγάλω τη βεντάλια επιτόπου να ανακουφιστώ - εάν κι εφόσον έχω αποφασίσει να τη ρίξω μέσα πριν βγω ως ένα ακόμη αξεσουάρ της εμφάνισης μου; Ή προτιμώ να πλαντάξω κάνοντας πως δε συμβαίνει τίποτα από φόβο μη με πουν γριά;
……………….
Σαν κομμάτια σε πολύχρωμο patchwork συγκεντώνονται μια μια γυναίκες της ηλικίας μου να συμπληρώσουν το πανωφόρι των εμπειριών μας. Μετράω ήδη τρεις φορές που έχω παρακολουθήσει τη συγγραφέα Zadie Smith ξαπλωμένη στο κρεβάτι του ευφυέστατου podcast Fashion Neurosis της Bella Freud - ναι της γνωστή οικογένειας - η οποία είναι σχεδιάστρια μόδας - και πάντα στέκομαι σε αυτή τη φράση:
Έχω μια εμμονή να μη φαίνομαι γελοία, η οποία μάλλον είναι έγνοια των γυναικών άνω των 40.
Zadie Smith προσκεκλημένη της Bella Freud στα πλαίσια του podcast της Fashion Neurosis
Οι εκλεκτοί καλεσμένοι της Bella καλούνται να μιλήσουν για τα ρούχα τους και τις προεκτάσεις των επιλογών τους στην ψυχοδυναμική τους ισορροπία και η Zadie σε σχετική ερώτηση αποκαλύπτει έναν από τους μεγαλύτερους φόβους της ‘γριάς’. Να μη φαίνεται γελοία. Ξαφνικά μεγαλώνοντας αρχίζουν να την απασχολούν περισσότερο τα ρούχα της, να προσέχει περισσότερο την επιλογή της φούστας ή του τζιν, να νιώθει μεγαλύτερη ανησυχία για την εμφάνισή της και κατά πόσο αυτή ταιριάζει με την ηλικία της.
Τι σημαίνει άραγε αυτό; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός outfit κατάλληλου για την ηλικία άνω των 40; Τι συνεπάγεται το τικ στο κουτάκι με τη νέα ηλικιακή περιοχή για τις ενδυματολογικές επιλογές; Η κριτικός μόδας Vanessa Friedman συμβουλεύει στη σχετική στήλη της στους New York Times να επενδύσουμε σε μεγαλύτερα νούμερα και ποιοτικά φυσικά υλικά δίνοντας παράλληλα tips για να κρυφτούν κοιλιές και μπράτσα…Την αγαπώ, αλλά εκνευρίστηκα. Πώς γίνεται να εστιάζουμε πάλι στο θηλυκό κορμί και κατά πόσο αυτό πρέπει να κρύβεται όταν δεν ανταποκρίνεται σε πρότυπα ομορφιάς που θέλουν να εξαφανίσουν κάθε άγγιγμα ενηλικίωσης; Η γυναικεία ομορφιά που αποθεώνεται από τον πολιτισμό μας, επί της ουσίας, δεν είναι γυναικεία. Είναι κοριτσίστικη. Ρούχα, προϊόντα μακιγιάζ, ουσίες και χειρουργικές επεμβάσεις, γύρω γύρω όλα και στη μέση μια παιδική εκδοχή της εαυτής από την οποία απομακρύνονται με κάθε τρόπο ρωγμές και ξεθωριάσματα. Και καθώς έχουμε γαλουχηθεί όλες μας με την πεποίθηση πως η ταυτότητα και η αξία μας ορίζεται μέσα από το βλέμμα των άλλων, σπεύδουμε να αποκαταστήσουμε αυτή τη ‘βλάβη’ της φύσης. Ως άλλες Elizabeth Sparkle να χρησιμοποιήσουμε Το Ελιξήριο για να μοιάζουμε αλλιώς, νεότερες, ροδαλές, να εξαλείψουμε τη γριά, να την καταχωνιάσουμε.
The Substance @mubi
Όμως η Sparkle, χαρακτήρας στο ευρηματικό φιλμ τρόμου The Substance της Coralie Fargeat την οποία ενσαρκώνει εκπληκτικά η Demi Moore, δεν καταφέρνει να εξαφανίσει τη γριά μέσα της που επιστρέφει οργισμένη και αυτοκαταστροφική. Με τη μανία της δημιουργικής δύναμης που δεν εκφράστηκε αλλά αναγκάστηκε να συρρικνωθεί για να χωρέσει στο κοριτσίστικο καλούπι, σαρώνει ότι απέμεινε από τη χαρισματική θηλυκότητα.
The Substance @mubi
Demi Moore wins the Best Female Actor – Motion Picture – Musical/Comedy award for The Substance at the 82nd Annual Golden Globes.
The Substance @mubi
H Elizabeth έχασε θαρρώ τον εαυτό της για να τον βρει κάποια άλλη, και μάλιστα στην τρυφερή ηλικία των 62. Η Demi Moore με την καταπληκτική ερμηνεία της καταφέρνει να εισπράξει επιτέλους την αναγνώριση για τις υποκριτικές της ικανότητες πέραν της όμορφης παρουσίας της για την οποία είχε χαρακτηριστεί ‘popcorn actress’από έναν παραγωγό αρκετά χρόνια πριν. Μια γυναίκα λοιπόν με 45 χρόνια καριέρας και πολλαπλές επιτυχίες, μια yaya όπως χαριτωμένα την αποκαλεί ελληνιστί η εγγονή της Louetta, γίνεται ξανά το επίκεντρο της συζήτησης και μάλιστα λόγω της δημιουργικότητάς της. Παρακολουθώ την παρακάτω συνέντευξη και λαμβάνω αυτό που η Moore εκπέμπει και που πάντα ένιωθα γύρω από τη λέξη γιαγιά: ήρεμη δύναμη.
Βέβαια οι φίλες φεμινίστριες, κι εγώ μαζί τους, θα εντοπίσουμε το παράδοξο. Πως η Demi είναι μια εκπληκτικά όμορφη και φροντισμένη γυναίκα που κάθε άλλο παρά 62 ετών μοιάζει. Θα τύγχανε αυτής της αναγνώρισης εάν είχε επιτρέψει στο χρόνο να κάνει τη δουλίτσα του πάνω της ανενόχλητος από διαφόρων τύπων παρεμβάσεις; Ή μήπως όλα γίνονται ΚΑΙ επειδή δείχνει πολύ νεώτερη και φρέσκια; Ναι, πολύ πιθανό να συμβαίνει αυτό. Πολύ δύσκολο να γίνει εξώφυλλο γκριζομαλλούσα μη μποτοξαρισμένη αλλά καμπυλογεμισμένη πρωταγωνίστρια στους καιρούς που ζούμε. Όμως. Θέλω να σταθώ στο ότι πρόκειται για μια γυναίκα σημείο αναφοράς στην pop κουλτούρα για τον τρόπο που ‘βλέπουμε’ τη θηλυκότητα - έχω αναφερθεί ήδη στη συμβολή της Moore να κανονικοποιηθεί η θέα του γυμνού κορμιού που κυοφορεί στα 90ς στον κύκλο σεμιναρίων Μόδα και Θηλυκότητα: Δημιουργία και στην πολύ όμορφη κουβέντα που είχα με τη Δέσποινα για το Pink.gr. Όταν η ίδια γυναίκα δημιουργεί χώρο για την παρουσία της στη βιτρίνα των παραγωγικών ατόμων 30 και βάλε χρόνια μετά, και μάλιστα σε περίοπτη θέση, νομίζω ότι οφείλουμε να αναγνωρίσουμε μια ανατροπή της στερεοτυπικής εικόνας που ήθελε τις yayaδες παροπλισμένες να λικνίζονται μπρος πίσω σε μια πολυθρόνα. Κι αυτό μόνο ως θετικό το εκλαμβάνω. Μιλώντας όμως για στερεοτυπικές εικόνες…
No makeup red carpet moment
Κόκκινο ολόσωμο μαγιό αποκαλύπτει εξωπραγματικές διαστάσεις αψεγάδιαστου κορμιού που τρέχει να σώσει χαομένους λουόμενους ανεμίζοντας την κατάξανθη κόμη του - η C. J. Parker του Baywatch. Η Pamela Anderson συνδέθηκε επικοινωνιακά τόσο πολύ με το ρόλο αυτό που είχαμε πιστέψει ότι πραγματικά είναι η C. J. Γι αυτό και ανοίξαμε έκπληκτα μάτια και στόματα όταν την παρακολουθήσαμε στις δημόσιες εμφανίσεις της προσφάτως να έχει πετάξει από πάνω της τους τόνους μακιγιάζ και μαζί με αυτούς τις προκαταλήψεις που είχαμε εναποθέσει πάνω της.
Άβαφη, και χωρίς να απολογείται γι αυτό, άρχισε να σαρώνει κόκκινα χαλιά, πασαρέλες και φωτογραφικά στούντιο, ορίζοντας τον εαυτό της από την αρχή στα 57 της. Μας καθοδηγεί να δούμε την προσωπικότητα πίσω από τις ψεύτικες βλεφαρίδες, τις οποίες ,όχι, δεν αφορίζει αλλά βγάζει από πάνω της σα μια κίνηση συμβολισμού του επαναπροσδιορισμού και της απελευθέρωσής της. Και φυσικά την έχουμε λατρέψει ακόμη περισσότερο - τι έξυπνη γυναίκα;! Γιατί όμως έπρεπε να απαρνηθεί το κραγιόν για να το προσέξουμε αυτό; Ίσως γιατί για εκείνη λειτουργούσε ως μάσκα επιβεβλημένη από τη βιομηχανία του θεάματος κι όχι ως συνειδητή επιλογή. Βγάζοντάς τη επέτρεψε στην εαυτή της να ανθίσει.
Pamela Anderson
Ίσως όμως και επειδή τα σύγχρονα κοινωνικά στερεότυπα δε συγχωρούν το αφτιασίδωτο πλισέ της ώριμης επιδερμίδας. Μια γυναίκα ‘απεριποίητη’ δεν καταχωρείται ως ‘όμορφη’ οπότε ίσως σταθούμε να αφουγκραστούμε εάν έχει να μας δώσει κάτι πέρα από ένα οπτικό ερέθισμα. Εάν όμως οι εικόνες γυναικών που επαναπροσδιορίζονται, δε σταματούν, αποκαλύπτουν τις εκδοχές τους με το πέρασμα του χρόνου, πληθύνουν;
Εκπαιδεύεται το μάτι και ο νους. Αυτό είναι κάτι που η βιομηχανία της μόδας, η οποία επιμελείται και προβάλει τα εικονοκλαστικά μας πρότυπα, το ξέρει καλά. Οι εμπορικοί σκοποί που είναι αλληλένδετοι με το καλλιτεχνικό δημιούργημα στο συγκεκριμένο χώρο επιμένουν να απαρνούνται την ανθρώπινη διάσταση εκείνων που απευθύνονται. Η πρώτη φράση από το βιβλίο της ακαδημαϊκού Julia Twigg, Fashion and Age το περιγράφει λακωνικά αλλά εύστοχα:
Fashion and age sit uncomfortably together.
Πραγματικά. Ο συσχετισμός της ηλικίας με το ένδυμα δείχνει να εξαντλείται γύρω από τη νεότητα και την αντισυμβατικότητα. Ακόμη και σε ακαδημαϊκό επίπεδο η έρευνα εστιάζει εκεί. Εντωμεταξύ, το θέμα της ηλικίας παραμένει να αφορά κυρίως τη φυσιολογία και να γίνεται αντικείμενο διερεύνησης σε πλαίσιο ιατρικών πεδίων και κοινωνικής πολιτικής. Έτσι όμως αποκλείεται από τη συζήτηση ένα τεράστιο μέρος του πληθυσμού που φορά και αγοράζει. Συγκεκριμένα, είναι το κομμάτι του γυναικείου πληθυσμού γύρω και μετά την εμμηνόπαυση που επηρεάζεται περισσότερο από αυτή τη διάκριση. Κι αυτό γιατί η θηλυκότητα και η έκφρασή της είναι συνυφασμένες με το ένδυμα πάνω στο σχεδόν κοριτσίστικο σώμα που εξιδανικεύει ο πολιτισμός μας. Οι γυναίκες που φορούν πρέπει να παραμείνουν νέες γυναίκες ώστε να συνομιλούν με την εικόνα που ‘κοιτούν’ όλοι. Για να παραμείνουν ορατές και να μη μπουν στο περιθώριο. Κι εδώ έρχεται η κουλτούρα του καταναλωτισμού να υφάνει τον ιστό της…
Όταν νιώθεις ελλιπέστατη αγοράζεις περισσότερο, τα ‘χουμε ξαναπεί. Οι δημιουργοί είναι στην πλειοψηφία τους cis λευκοί άνδρες που παίζουν μουσικές εναλλαγές στις καρέκλες των μεγάλων οίκων - σίγουρα αδαείς ως προς το βίωμα της γυναίκας που μεγαλώνει. Τα μέσα - στα οποία ω τι παράδοξο - ηγούνται συχνά ώριμες γυναίκες - ναι Άννα για σένα χτυπάει το καμπανάκι - στην εξυπηρέτηση των μεγάλων αυτών οίκων από τους οποίους εξαρτώνται οικονομικά. Η εμμονή με τη νεότητα αδειάζει ράφια και ξεστοκάρει αποθήκες. Πώς να δημιουργηθούν νέες εικόνες που αποπνέουν αυτάρκεια; Πού να χωρέσει η ‘γριά’ μέσα σε όλα αυτά;
Ίσως και να μπορούσε να χωρέσει. Θα σταθώ σε μια περίπτωση δημιουργού που μάλλον αποτελεί case study για το χώρο. Την πρωτότυπη Phoebe Philo. Η Philo ανήκει στο μικρό ποσοστό γυναικών σχεδιαστριών και στο ακόμη μικρότερο γυναικών σχεδιαστριών που ηγούνται μεγάλου brand και μάλιστα με την προσωπική της επωνυμία. Παραβιάζοντας το πρωτόκολο που θέλει τους νέους σχεδιαστές να ξεκινούν με το δικό τους brand ώστε να εξαργυρώσουν μελλοντικά κλείνοντας χρυσές συμφωνίες με μεγάλους οίκους, η Phoebe ξεκίνησε τα βήματά της αντίστροφα μεταμορφώνοντας τους οίκους Chloé, αρχικά, και Celine στη συνέχεια της καριέρας της. Από όπου και αποχώρησε οριστικά το 2017. Μετά την αποχώρησή της σχεδόν εξαφανίστηκε κι αυτό πύκνωσε ακόμη περισσότερο το μυθικό νέφος που σχηματίζεται εδώ και χρόνια γύρω της. Δεν την ενδιαφέρει να είναι επικοινωνιακή, δε διατηρεί προσωπικούς λογαριασμούς στα social media, δίνει σπάνια συνεντεύξεις ενώ η οικογένειά της μπαίνει σε προτεραιότητα - είναι η μόνη ίσως σχεδιάστρια που πήρε άδεια μητρότητας σε ένα χώρο όπου δεν υπάρχουν θεσμοθετημένα τέτοια πράγματα, απεναντίας θεωρούνται μη επαγγελματικά καπρίτσια. Όλες αυτές οι ιδιότητες δε μπορούν παρά να ενσωματωθούν στο σχεδιαστικό της προφίλ, το οποίο έντυσε με λέξεις πολύ εύστοχα η Sarah Mower γράφοντας για τη Phoebe στη Vogue:
It’s the work of a woman working for women who simply gets it.
Τα ρούχα που δημιουργεί η Philo ακολουθούν ουσιαστικά την πορεία και της δικής της ζωής. Τώρα λοιπόν σχεδιάζει από τη θέση της γυναίκας που επανέφερε τον εαυτό της στο εργασιακό ατελιέ μετά από παύση ετών και ανθεί ξανά στην ηλικία των 51, μια ηλικιά στην οποία στις περισσότερες από εμάς συστήνεται να βγάλουμε τα pointed booties και να βολευτούμε με ανατομικά σαμπό…(τα αποία παρεπιπτόντως γουστάρω τρελά αλλά make it fashion)(ένα fasfemed θα μας πείσει για το αποτέλεσμα;). Τα υφάσματα πολυτελή, οι φόρμες ρευστές, ο σχεδιασμός πασπαλισμένος με μια πρέζα αφηρημένου εξπρεσιονισμού και τα κοσμήμαστα υπερμεγέθη, κάποια με συγκεκριμένη σημειολογία όπως το sold out - σε - λίγες - ώρες mum κολιέ. Ανάμεσα στα μοντέλα της καμπάνιας της πρώτης συλλογής και η λατρεμένη Έλενα Τοπαλίδου να ενισχύει με την εικόνα της την προτροπή να κοιτάξουμε τη θηλυκότητα αλλιώς. Προτείνει ένα είδος (κατ’ εμέ) ανήσυχης πολυτέλειας που μπορεί να αφορά κι εμένα, εσένα, εκείνο το άτομο, ανεξαρτήτως ηλικίας.
Συγκεκριμένου βέβαια ύψους τραπεζικού λογαριασμού, αλλά ας αφήσω και κάποιο σχολιασμό για επόμενο long read..Ta πανάκριβα λοιπόν δημιουργήματα της Philo σίγουρα συνεχίζουν τη συζήτηση για τον επαναπροσδιορισμό της θηλυκότητας που δημιουργεί σε ‘προχωρημένη’ ηλικία και τολμά να ξεκινήσει κάτι από την αρχή. Είναι σημαντική επιπλέον η επιλογή μοντέλων όπως η Έλενα ή η Amanda Parker στην πολύ πρόσφατη καμπάνια του οίκου που βλέπουμε παρακάτω. Η Αmanda είναι ακτιβίστρια που δραστηριοποιείται γύρω από την ποικιλότητα (diversity) και την εκπροσώπηση στο χώρο της τέχνης. Πρέπει εδώ να αναφέρω ότι η Philo έχει κατηγορηθεί στο παρελθόν για μη εκπροσώπηση μειονοτήτων στις καμπάνιες της και ρατσιστικές διαθέσεις ως προς την επιλογή των συνεργατών της. Η επιλογή της Parker ίσως υποδηλώνει μια πιθανή ενδοσκόπηση που οδήγησε σε στροφή σε πιο συμπεριληπτικές προσεγγίσεις. Ίσως.
Amanda Parker for @phoebephilo
@phoebephilo
@phoebephilo
Θα μπορούσα να συνεχίσω να εμπλουτίζω για ώρες το ψηφιακό μου patchwork με γυναίκες άνω των 45 που θριαμβεύουν δημοσίως, αλλά θα σταματήσω εδώ. Άλλωστε νομίζω πως έχω στοιχειοθετήσει την υπόθεση μου εναντίον της λέξης ‘παύση’επαρκώς.
Ας επιχειρηματολογήσω. Τι περιμένουμε συνήθως από μια γυναίκα στην ηλικία της εμμηνόπαυσης; Να μην προκαλεί τα βλέμματα; Να είναι ήσυχη, να περνά απαρατήρητη, να φορά αυτό που στερεοτυπικά αντιστοιχεί στην ηλικία της; Στην ιδιότητά της; Και ποια είναι η ιδιότητα της γυναίκας που μεγαλώνει; Να γίνεται αόρατη σιγά σιγά; Να αποσύρεται; Να μπαίνει σε ‘παύση’ επειδή ορμονικά μεταβαίνει σε μια άλλη κατάσταση που δεν της επιτρέπει πια να κυοφορεί; Είναι η αξία της θηλυκότητας ορισμένη μόνο ως τεκνοποίηση;
Εδώ θα μου επιτρέψετε να επισημάνω κάτι πολύ ενδιαφέρον: η επιβίωση του ατόμου για μεγάλο διάστημα μετά την εμμηνόπαυση είναι κυρίως προνόμιο του ανθρώπινου είδους. Ναι. Τα περισσότερα θηλυκά είδη στο ζωικό βασίλειο τείνουν να ολοκληρώνουν τον κύκλο της ζωής τους σε αυτό το στάδιο. Τέτοια είναι η διαφοροποίηση των ανθρώπων σε αυτό το επίπεδο που οδήγησε τον εξελικτικό βιολόγο George Christopher Williams να σκεφτεί ότι η εμμηνόπαυση ίσως αποτελεί προσαρμοστικό πλεονέκτημα(!). Πράγματι, κατά τη διάρκεια της έρευνας μου για αυτό το άρθρο, συναντούσα συχνά τον όρο the grandmother hypothesis. Πρόκειται για μια επιστημονική υπόθεση που διερευνά η εξελικτική Βιολογία και που υποστηρίζει πως σε κάποιο σημείο της ανθρώπινης ιστορίας κρίθηκε απαραίτητη για την επιβίωση του είδους η υποστήριξη των νέων μητέρων και των μωρών τους από τις μεγαλύτερες γυναίκες. Για να διασφαλιστεί η επιβίωσή τους, καθώς μια εγκυμοσύνη σε προχωρημένη ηλικία έχει μεγαλύτερη επικινδυνότητα, και η φροντίδα που παρέχουν, ‘παύουν’ να παράγουν δικά τους μωρά κι εστιάζουν στα εγγόνια τους. Το θέμα βρίσκεται ακόμη υπό εξέταση από τους ειδικούς ερευνητές και θα αφήσουμε τα οριστικά συμπεράσματα για εκείνους.
Λειτουργεί όμως ως επιπλέον ενίσχυση στη δική μου υπόθεση για την πορεία της αντιληπτικότητάς μας ως προς το κλιμακτηριακό άτομο μέσα από αυτό το γραπτό. Στην υπόθεση πως η λέξη ‘παύση’ είναι άστοχο να χαρακτηρίζει την τεράστια μερίδα του πληθυσμού των ατόμων αυτών και να επεκτείνεται πέρα από το καθεαυτό σταμάτημα της μηνιαίας αιμορραγίας. Οι αλλαγές πολλές και μεγάλες, όμως το ίδιο και η δημιουργικότητα που συνεχίζει να αναβλύζει. Ίσως και με πιο έντονη ροή. Καθώς τα παιδιά μας ωριμάζουν, αποκτούν αυτάρκεια και διαφεύγουν σιγά σιγά της απόλυτης προσοχής μας κερδίζουμε πίσω κάτι πολύτιμο. Το χρόνο μας. Την ελευθερία να τον διαθέσουμε όπου επιθυμούμε. Να κάνουμε εκείνη την πολυπόθητη αλλαγή στην εργασία. Ή στο στυλ (είπαμε στον κόσμο του fasfem το ένδυμα χαίρει της σημαντικότητας που του αξίζει). Να ξεσκονίσουμε τα σκόρπια γραπτά στον πάτο του συρταριού της έρευνας μας. Να αρχίσουμε αυτά τα μαθήματα φωνητικής (όχι δε μιλάω για μένα, για μια άλλη λέω;) Να πάρουμε μέρος σε εκείνη την ακτιβιστική δράση. Να μη σταματήσουμε.
Αυτό θα ήθελαν οι κόρες μας από εμάς. Αυτό μας προτρέπει άλλωστε να κάνουμε η νέα γενιά γυναικών και μάλιστα επιτακτικά. Απαλλαγμένες από τις μισογυνιστικές αρλούμπες που είχαμε καταπιεί αμάσητες εμείς στην ηλικία τους, τα 20 κάτι κορίτσια αγαπούν να αποθεώνουν τις μεγαλύτερες. Εδώ δυο από τις αγαπημένες μου:
Η ταλαντούχα Florence Given γράφει ένα δοκίμιο - ωδή στο μελλοντικό ώριμο εαυτό της, ανυπομονώντας για εκείνη την ηλικία που θα είναι πιο σοφή, πιο κατασταλαγμένη και πιο..πολύχρωμη!
Florence Given
Η Dua Lipa από την άλλη, το εκπληκτικό αυτό κορίτσι που όταν αφήνει κάτω το μικρόφωνο διευθύνει το Service 95, μας θυμίζει το sexiness του να διαβάζεις βιβλία μέσα από το Book Club της και μάλιστα βιβλία όπως της - λατρεμένης μου - Olga Tokarczuk. Στο παρακάτω απόσπασμα της συνέντευξης με την Olga για το βιβλίο Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών κουβεντιάζουν για τη Γιανίνα, τη γριά τρελή ηρωίδα του βιβλίου και πόσο σημαντικό είναι για την εποχή μας να προβάλλονται γυναικείοι χαρακτήρες μεγάλης ηλικίας ως προς το δυναμισμό και τη μαχητικότητά τους:
Και με τις ευλογίες της νεότητας λοιπόν καταλήγω…
Μη - παύση για τη γριά. Τη θέλουμε δίπλα μας. Την έχουμε μέσα μας. Μας καθοδηγεί. Μας θρέφει. Είναι αυτό που είμαστε και αυτό που θα γίνουμε. Είναι αυτή που έχει πολλά να δώσει και να αλλάξει.
Είναι η La Loba.
*Τα οιστρογόνα είναι οι ορμόνες οιστραδιόλη, οιστρόνη και οιστριόλη. Από αυτές εκείνη που μειώνεται κατακόρυφα με αποτέλεσμα να δημιουργούνται τα συμπτώματα είναι κυρίως η οιστραδιόλη. Λιγότερο η οιστρόνη και σχεδόν καθόλου η οιστριόλη.
**Ψάχνοντας ανακάλυψα πως υπάρχει οργανωμένος φορέας στην Ελλάδα που ασχολείται αποκλειστικά με την εμμηνόπαυση. Πρόκειται για την Ελληνική Εταιρεία Κλιμακτηρίου και Εμμηνόπαυσης που μάλιστα έχει ιδρυθεί από το 1989. Αν και δεν είναι πολύ ελκυστική η επιστημονική αυστηρότητα με την οποία είναι γραμμένος ο παρακάτω οδηγός που παρέχει ο φορέας, βρήκα πολύ χρήσιμες τις τεκμηριωμένες πληροφορίες και τη συγκέντρωση των ονομάτων των ειδικών για το θέμα στην Ελλάδα.
